Mohammad Javad Mirzabeigi

مقدمه
اول ذي الحجه سالروز ازدواج مبارك امير المؤمنين علي علیه السلام و حضرت فاطمه زهرا علیها السلام است. آغاز اين زندگي مشترك در خانه اي ساده؛ اما پر از نور و مهر بود. ياد خدا چلچراغ خانة آنان بود و غير از جلب رضايت حق خواستة ديگري آنها را به خود مشغول نكرد. حضرت زهرا علیها السلام رازدار و كفو علي علیه السلام بود و علي علیه السلام پناهگاه و تكيه گاه فاطمه علیها السلام . اين خانوادة ساده و بي آلايش براي جهانيان ماية بركت شد و زيباترين گلهاي وجود در همان خانه پرورش يافت.
امام خميني قدس سرّه در توصيف اين خانه مي فرمايد:
«يك كوخ چهار ـ پنج نفري در صدر اسلام داشته ايم و آن كوخ فاطمه علیها السلام است، بركات اين كوخ چند نفري آن قدر زياد است كه عالم را از نورانيت پر كرده است، كوخ نشينان اين كوخ محقّر در مراتب معنوي آن قدر بالا بودند كه دست ملكوتيها هم به آ نها نمي رسد. جنبه هاي تربيتي اين كوخ آن قدر والا بوده است كه همة بركات بلاد مسلمين، خصوصاً در مثل بلاد ما، همه از بركات آنها است.»¹
به همين مناسبت بنا داريم در طي سلسله مباحث و مقالاتي به موضوع نظام خانواده در اسلام بپردازيم، بدان اميد كه با الهام گرفتن از مباني نوراني قرآن و عترت خانواده اي موفق داشته و يا تشكيل بدهيم.

خانواده و اسلام
خانواده نخستين نهاد اجتماعي است كه در زندگي جمعي انسان شكل گرفته و مهم ترين نقش را در توسعه و رشد مراحل حيات بشر در امتداد تاريخ انسان از خود نشان داده است و از ابتدا تا فرجام زندگي، نسبت به ساير نهادهاي اجتماعي از ارزش و اهميت خاصي برخوردار بوده و خواهد بود. تأثير خانواده بر رشد، تعالي و شكوفايي افراد و جامعه به حدّي است كه هيچ انديشمندي آن را انكار نمي كند، از اين رو تمام صاحب نظران علوم انساني از ابتداي تاريخ دربارة خانواده توصيه هايي داشته اند.
اديان الهي نيز به جهت نقش مهم خانواده در اخلاق و معنويت انسانها، در اين زمينه آموزه هاي مهمي ارائه كرده اند و در همين راستا آخرين دين الهي؛ يعني اسلام، خانواده را از مهم ترين و ا ساسي ترين واحدهاي اجتماعي مي داند. كه بناي آن بر اُلفت، همدلي و خوشي استوار گشته و اين بنا محبوب ترين بناها در پيشگاه خداوند است كه روابط آن بر مودّت و رحمت پايه گذاري شده؛ لذا نهاد خانواده از منظر اسلام، داراي حيات و قداست ويژه اي است كه قابل قياس با هيچ نهاد اجتماعي ديگري نيست.
پيامبر صلی الله علیه و آله مي فرمايد: «مَا بُنِيَ بِنَاءٌ فِي الْإِسْلَامِ أَحَبُّ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى مِنَ التَّزْوِيج ؛² در اسلام بنيادي نهاده نشده است كه نزد خدا از ازدواج محبوب تر باشد.»
منابع اسلامي به اين نكته تأكيد مي ورزند كه تشكيل خانواده، زمينه ساز رشد و كمال است و عزوبت، زمينه ساز انحطاط و عقب ماندگي. از پيامبر اسلام صلی الله علیه و آله نقل شده است: «رَكْعَتَانِ يُصَلِّيهِمَا مُتَزَوِّجٌ أَفْضَلُ مِنْ رَجُلٍ عَزَبٍ يَقُومُ لَيْلَهُ وَ يَصُومُ نَهَارَهُ؛³ دو ركعت نمازي كه مرد متأهل مي خواند، برتر از (عمل) مرد مجردي است كه شبش را به عبادت و روزش را به روزه داري مي گذراند.»
با توجه به متون ديني، عمده آثاري را كه خانوادة سالم مي تواند در رشد و ارتقاي اعضا و پويايي جامعه ايفا كند، مي توان چنين بر شمرد:
1. خانواده، بهترين پايگاه تلاقي ويژگيهاي مكمل زن و مرد است، و اين پيوند مي تواند تعادل روحي و رواني را براي كليّة اعضا به ارمغان آورد و اين بهترين راه كسب توشه براي پيمودن مسير كمال است.
2. ارضاي صحيح قواي جنسي در خانواده، علاوه بر اينكه زمينه ساز سلامت جسم و روان است، سلامت اجتماعي و مصونيتهاي اخلاقي جامعه را نيز در پي دارد.
3. خانواده بهترين محيط براي شكل گيري شخصيت فرزند است، و در انتقال ارزشهاي اخلاقي بيشترين نقش را ايفا مي كند و زمينه ساز سلامت اخلاقي نسل آينده است.
4. خانواده بهترين محل براي بروز استعدادهاي زن و مرد، و تربيت فرزند و كار آمد نمودن اعضا و بهترين خدمتي است كه خانواده به جامعه ارائه مي كند.

هدف از تشكيل خانواده
از نگاه قرآن و روايات، تشكيل خانواده داراي حكمتها و دلايل متنوع رواني، اخلاقي، اجتماعي و ديني است و اين علل در واقع، اصول و پايه هاي تأكيد اسلام بر تشكيل خانواده و ضرورت تقويت و تحكيم اين نهاد شمرده مي شود كه در اين مجال به چند نمونه از آنها اشاراتي مي رود:
1. امنيت و آرامش: نخستين و اساسي ترين حكمتي كه قرآن مجيد با صراحت بدان مي پردازد، رسيدن انسان به آرامش روحي و رواني در پرتو تشكيل خانواده است:
«وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً لِتَسْكُنُوا إِلَيْها وَ جَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً إِنَّ في ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ»؛⁴«از نشانه هاي او اين است كه از (جنس) خودتان همسراني براي شما آفريد تا در كنارشان آرام گيريد و ميانتان دوستي و مهر نهاد. براستي كه در اين (نعمت) براي مردمي كه مي انديشند، قطعاً نشانه هايي است.»
در واقع آرامش و مودّت، جان ماية تحكيم پيوند خانوادگي است و هر قدر اين جان مايه تقويت شود، نهاد خانواده مستحكم تر مي گردد و آرامش بيشتري بر زندگي حاكم مي شود.
از سنن آفريدگار جهان اين است كه مرد و زن را به گونه اي آفريده است كه مكمل يكديگرند و از اين رو، تا در كانون خانواده و در كنار هم قرار نگيرند، آرامش پيدا نمي كنند و به يقين سعادت زن و مرد در ا ين است كه از سنتهاي آفرينش خارج نشوند و تحت تأثير جذبه هاي سطحي و زودگذر قرار نگيرند و در پي آن گونه جاذبه اي باشند كه تمام وجود آنها را به يكديگر پيوند دهد و آنها را در اعماق جان و دل متحد سازد.
مرحوم علامه طباطبايي رحمه الله در ذيل آية فوق الذكر مي فرمايد: «هر يك از زن و مرد به دستگاه خاصي مجهز شده است، به گونه اي كه در عمل، هر يك كار ديگري را تكميل مي كند، و توليد نسل، برآيندي از مجموع آن دو است، پس هر يك از زن و مرد في نفسه ناقص و نيازمند ديگري است و از مجموع آن دو يك واحد تام به وجود مي آيد كه مي تواند توليد نسل را موجب شود، به دليل همين نقص و نيازمندي است كه هر يك از آن دو به سوي ديگر كشيده مي شود تا با پيوند با او آرامش يابد؛ زيرا هر ناقصي مشتاق كمال خويش است و هر نيازمندي به كسي يا چيزي مايل است كه نياز او را برطرف سازد.»⁵
خانواده فقط محيط آميزش جسمها نيست؛ بلكه والاتر از آن، محيط آميزش روحها و جذب باطني زن و مرد به يكديگر و پر شدن خلأ روحي هر يك به ديگري است و اين همان چيزي است كه با خلقت و آفرينش زن و مرد هماهنگ است، و آنها بدين وسيله به مرحله اي مي رسند كه خود را جداي از يكديگر نمي بينند و حتي به جرأت مي توان گفت كه علاقة هر يك از آنها به خود، عين علاقه به يكديگر و علاقة به ديگري، عين علاقه به خويش است و از اين رو است كه مولوي مي گويد:
من كيم ليلي و ليلي كيست، من

هر دو يك روحيم اندر دو بدن

و به درستي اگر چنين نباشد، عيب و نقص انسانها است كه با دور ماندن از اقتضاي آفرينش و الهام نگرفتن از وحي الهي، گرفتار دامها و تاريكيهايي شده اند كه خود مسبّب آن بوده اند.
مردي خدمت پيامبر صلی الله علیه و آله رسيد، با تعجب و شگفتي عرض كرد: «اِنَّ الرَّجُلَ يَتَزَوَّجُ الْمَرْأة وَمَا رَآهَا وَمَا رَأتْهُ قَطُّ حَتَّي اِذَا ابْتَنَي بِهَا اِصْطَحَبَا وَمَا شَيءٌ اَحَبَّ اِلَيْهِمَا مِنَ الْآخَرِ. فَقَالَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و آله: «وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً»؛⁶ چگونه است كه مردي با زني ازدواج مي كند كه هرگز پيش از آن، نه او آن زن را ديده، و نه آن زن، او را؛ اما همين كه ازدواج صورت مي گيرد و مرد بر زن وارد مي شود و همدم مي گردند، هيچ چيز براي آنها دوست داشتني تر از يكديگر نيست؟! پيامبر صلی الله علیه و آله در پاسخ او (به اين بخش از آية 21 سورة روم بسنده كرد و) فرمود: خداوند ميان شما دوستي و مهر قرار داده.»
مرحوم علام طباطبايي رحمه الله درباره نقش دوستي و مودّت در خانواده مي نويسد: «خانواده يكي از بارزترين جلوه گاه هاي مودّت و رحمت است كه از يك طرف دو زوج را به يكديگر پيوند مي دهد و از طرف ديگر، موجب مي شود كه هر دو به ويژه زن، بر فرزندان خردسال خود كه در تأمين نيازهاي جسماني و حياتي خويش عاجز و ضعيف اند، مهر بورزند و به پناه دادن، نگهداري، پوشش، تغذيه و تربيت آنها اقدام كنند و اگر اين مهرورزي نبود، نسل بشر منقرض مي شد و نوع انسان هيچ گاه امكان تداوم حيات نمي يافت.»⁷
2. زن و مرد لباس يكديگرند: از نگاه قرآن، تشكيل خانواده به معناي تهية لباس تقوا از سوي پسر و دختر براي يكديگر است. در فرازي از آيات خداوند در كنار لباس و زيورهاي مادي براي تن و جسم، تقوا را به عنوان لباس و زيور روح مطرح مي فرمايد: «وَ لِباسُ التَّقْوى ذلِكَ خَيْر»؛⁸ «لباس تقوا بهترين لباسها است.»
از سوي ديگر تصريح مي فرمايد كه زن و شوهر لباس يكديگرند: «هُنَّ لِباسٌ لَكُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُن »؛⁹ «آنها لباس شما و شما لباس آنها هستيد.»
اگر اين دو آية نوراني را در كنار هم قرار دهيم، به روشني دلالت دارند كه تشكيل خانواده يكي از بارزترين مصاديق لباس تقوا است، از اين رو پيامبر اعظم صلی الله علیه و آله مي فرمايند: «مَنْ تَزَوَّجَ فَقَدْ أَحْرَزَ نِصْفَ دِينِهِ فَلْيَتَّقِ اللَّهَ فِي النِّصْفِ الْبَاقِي؛¹⁰ هر كس ازدواج كند، نصف دينش را احراز كرده است، پس نصف باقي مانده را نگهداري كند.»
صاحب «تفسير تسنيم» آيت الله جوادي آملي(دام ظله) در ذيل آية فوق مي گويد: «در اين تشبيه لطيف (تشبيه همسر به لباس)، نكات تربيتي دقيقي است كه برخي از آنها بدين شرح است:

جامه یکدیگر
الف) لباس مانع از آسيب است؛ ازدواج هر چند اطفاي غريزه را به همراه دارد؛ ليكن صبغة ملكوتي آن صيانت از گناه و حراست از نگاه آلوده است. مهم ترين بهره اي كه از ازدواج نصيب همسران مي شود، صيانت گوهر دين از غارت ابليس از خارج و چپاول هوس از داخل است.
ب) لباس، عيوب انسان را مي پوشاند و آبرو را حفظ مي كند؛ زن و شوهر نيز بايد عيوب هم را بپوشانند و آبروي اجتماعي يكديگر را حفظ كنند.
ج) لباس، انسان را از گرما و سرما و.... حفظ مي كند؛ زوجين نيز بايد در حوادث تلخ و شيرين، گرم و سرد زندگي، موجبات دلگرمي هم را فراهم كنند.
د) ميان لباس و كسي كه آن را پوشيده رابطه اي تنگاتنگ و صميمي است كه بيگانه ميان آن دو راه ندارد، رابطة زوجين نيز بايد چنين باشد تا بيگانه اي به درون زندگي آنان راه نيابد كه به اسرارشان پي برده، احياناً فتنه گري كند.
هـ) اعضاي بدن با لباس در تماس است و لباس از تماس مستقيم آنها با بيرون ممانعت مي كند؛ زوجين نيز بايد در همان ارتباط صميمي زناشويي خويش تماس غريزي برقرار كنند؛ زيرا نه مي توان زن و شوهر را از داشتن تمايل جنسي برحذر داشت و نه مي توان جلوي آن را براي بيگانه بازگذارد؛ بلكه بايد غرايز را بدون تعطيل، محدود و تعديل كرد، چنان كه لباس انسان را محدود مي كند.
و) انسان پوشيدن لباس آلوده و وصله دار را خوش ندارد؛ در انتخاب همسر نيز بايد چنين دقت هايي اعمال شود.
ز) لباس ماية آرامش انسان است؛ زن و شوهر نيز موجب آرامش يكديگرند.
ح) لباس آراية انسان است، و به وي زينت مي بخشد؛ زن و شوهر نيز بايد زينت يكديگر باشند.»¹¹
3. خانواده، كمال جامعه: از جمله پيامدهاي مثبت تشكيل خانواده، آثار مطلوب و مفيد آن بر جامعة انساني است.
امام هادي علیه السلام مي فرمايد: «إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ الصِّهْرَ مَأْلَفَةً لِلْقُلُوبِ وَ نِسْبَةَ الْمَنْسُوبِ أَوْشَجَ بِهِ الْأَرْحَامَ وَ جَعَلَهُ رَأْفَةً وَ رَحْمَةً إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِلْعالَمِين ؛¹² خداوند وصلت (ازدواج) را ماية اُلفت دلها و پيوستگي نَسبي قرار داده و ]به واسطة آن[ رشته هاي خويشاوندي را به هم پيوست و آن را مايه مهر و محبت ساخت و در اين ]پديده[ براي مردمان، نشانه هايي از ]قدرت و رحمت[ خداوند است.»
نقش خانواده در پويايي و تحكيم جامعه انساني به اندازه اي است كه امام رضا علیه السلام ضمن خطبه اي مي فرمايد: «اگر هيچ دليل روشني از كتاب و سنت به اهميت تشكيل خانواده وجود نداشت، آثار و بركاتي كه به سبب اين امر نصيب اجتماع مي شود، تنها براي ترغيب و تشويق انسانها بر ايجاد كانون خانواده كافي بود.»¹³
4. بقاي نسل بشر: يكي از عمده تأكيدات اسلام بر تشكيل خانواده، بقاي نسل انسان است. پسر و دختري كه تشكيل خانواده مي دهند، طالب اين هستند كه با مشاهدة ثمرة وجود خويش، خود را بر مسند پرافتخار مادري و پدري بنگرند و در حقيقت فرزند، جلوة وحدت ثمرة پدر و مادر است.
قرآن كريم مي فرمايد: «نِساؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ فَأْتُوا حَرْثَكُمْ أَنَّى شِئْتُم »؛¹⁴ «همسران شما همچون كشتزارهاي شما هستند، پس در آنها بكاريد هر چه را كه مي خواهيد.»
صاحب تفسير «تسنيم» ذيل اين آيه مي گويد: «زنان براي بقاي نوع و تكثير نسل بشر، كشتزار مردان اند. اين آيه در مقام بیان مسئله زناشويي و توليد نسل براي بقاي نوع انسان، مرد را مانند كشاورز بذرافشان و زن را چون كشتزاري مي داند كه نطفة مرد در رحم او رشد مي كند، و زن با توليد فرزند ماية بقاي نسل آدمي است. براي تأكيد بر حفظ نسل كه هدف اصيل عمل زناشويي است، واژة «حرث» در آيه تكرار شده است. هدف از آميزش جنسي كه مي تواند هر وقت و به هر گونه و در هر جا باشد، تنها لذايذ جنسي نيست؛ بلكه لذت جنسي مُزدي نقد براي تحمل زحمات طاقت فرساي توليد فرزند و پرورش او است. خداوند براي ترغيب به هدفدار كردن آميزش جنسي مي فرمايد كه از رهگذر مباشرت با زنانتان فرزندان شايسته اي براي آخرت خود بفرستيد، پس توليد مثل و بقاي نسل مهم است... .»¹⁵
پيامبر صلی الله علیه و آله در حديثي كه به اين حكمت مهم اشاره دارد، مي فرمايد: «مَا يَمْنَعُ الْمُؤْمِنَ أَنْ يَتَّخِذَ أَهْلًا لَعَلَّ اللَّهُ أَنْ يَرْزُقَهُ نَسَمَةً تُثْقِلُ الْأَرْضَ بِلَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ؛¹⁶ چه چيزي مانع مي شود كه انسان مؤمن زن بگيرد؟! شايد خداوند به او فرزنداني روزي كند كه زمين را از «لا اله الا الله» سنگين كنند.»

پی نوشت:

1) صحيفه امام خمينیR، مجموعه آثار، مؤسسه تنظيم و نشر آثار، چاپ چهارم، 1385ش، ج‏‏17، ص‏373.
2) من لا يحضره الفقيه، ابن بابويه، شيخ صدوق، مترجم غفاري، انتشارات صدوق، بهارستان، 1368ش، ج‏‏5، ح‏4343.
3) همان، ج‏‏5، ح 4347.
4) روم / 21.
5) الميزان في تفسير القرآن، علامه طباطبايي، دار الكتب الاسلاميه، طهران، الطبعة الثمانية، 1390‏ق،‏‏ ج‏‏16، ص‏173.
6) دانشنامه قرآن و حديث، محمد محمدي ري‌شهري با همكاري جمعي از پژوهشگران، انتشارات پژوهشكده علوم و معارف، دار الحديث، قم، 1390ش، ج‏‏3، ص‏282.
7) الميزان في تفسير القرآن، علامه طباطبايي، ج‏‏16، ص‏166.
8) اعراف / 26.
9) بقره / 187.
10) بحار الانوار، علامه مجلسي، المكتبة الاسلامية، طهران، 1389ق، ج‏‏103، ص‏219، ح 14.
11) تفسير تسنيم، عبد الله، جوادي آملي، انتشارات اسراء، قم، 1385ش، ج‏‏9، ص‏462.
12) فروع كافي، محمد بن يعقوب كليني، دار الاضواء، بيروت، 1405‏ق،‏‏ ج‏‏5، ص‏372، ح 6.
13) دانشنامه قرآن و حديث، محمد محمدي ري‌شهري، ج‏‏3، ص‏286، ح 51.
14) بقره / 223.
15) تفسير تسنيم، جوادي آملي، ج‏‏11، ص‏186.
16) من لا يحضره الفقيه، شيخ صدوق، ج‏‏5، ح 4340.

منبع: ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره1